تاریخ ایران یک تاریخ مُذکر و مردساخته است

به گزارش مجله بای بلاگ، به گزارش خبرنگار خبرنگاران در بوشهر، کتاب سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس تازه ترین اثر سیدقاسم یاحسینی، نویسنده، مورخ و پژوهشگر بوشهری است که به همت انتشارات هامون نو راهی بازار کتاب شده است. یاحسینی در این اثر به تلاش های مردم شناختی و اجتماعی سدیدالسلطنه در باب زندگی روزمره زنان بوشهری پرداخته است.

موضوع زنان امروز به یکی از دغدغه های مهم و اصلی برخی از مورخان و پژوهشگران ایران بدل شده است. آن ها بر این باورند که با وجود اینکه زنان نیمی از جامعه را تشکیل می دهند، به دلیل تمامیت خواهی و نگاه های مردسالارانه، کمتر شناسانده شده اند و در جامعه به حق و حقوق خود دست نیافته اند.

از همین رو، سیدقاسم یاحسینی با تالیف آثاری مستند، نقش مانایی در مکتوب کردن تاریخ اجتماعی جنوب ایفا کرده است. وی در سال های اخیر، در کنار دیگر حوزه ها، بخش اعظمی از مطالعات خود را معطوف به حوزه زنان کرده تا با نگارش آثاری متنوع، زبان گویایی برای دیده شدن و فهمیده شدن این قشر باشد.

وی در کتاب سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس با استناد به نوشته ها و یادداشت های پراکنده سدیدالسلطنه (خلیج فارس پژوه ایرانی در اواخر عهد قاجار و عصر پهلوی)، کوشیده است تا پرتره ای شکیل از زنان خلیج فارس و جایگاه آن ها در جامعه ارائه کند.

بخش هایی از این اثر که به یاد و خاطره شادروان احمد اقتداری و همچنین زیبا جلالی نائینی و دکتر ناصر فکوهی به رشته تحریر درآمده است، مشتمل بر قسمت های زیر است: نقش احمد اقتداری در احیای آثار سدیدالسلطنه کبابی، سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصر قاجار، سدیدالسلطنه و زنان گُرجیه در بوشهر، زنان شاعر در مُشوّش نامۀ سدیدالسلطنه، غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت [به روایت سدیدالسلطنه]، تجارت کالاهای اساسی و خوردنی مردم بندر لنگه در اواخر عصر، سدیدالسلطنه و زنان خلیج فارس و زنان و دختران در زندگی و نگاه سدیدالسلطنه.

سیدقاسم یاحسینی زاده سال 1344 در شیراز و ساکن بوشهر است. وی دوران کودکی اش را در شهرهای لار (از توابع استان فارس) و برازجان (از توابع استان بوشهر) سپری کرد. یاحسینی یکی از پرکارترین مورخان بوشهری به شمار می رود که از سال 1370 تا کنون بیش از 75 جلد کتاب در زمینه های بوشهر شناسی، تنگستان شناسی، زنان، خاطره نویسی و تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی و تاریخ روشنفکری در ایران منتشر کرده است.

یاحسینی از پیشتازان مطالعات در باب تنگستان شناسی در ایران است و تا امروز چندین کتاب و ده ها مقاله در این باره منتشر کرده است که از جمله آن ها می توان به پیشگامان مبارزه با بریتانیا در جنوب ایران، مبارزات رئیس علی دلواری، اسناد مطبوعاتی جنبش مقاومت جنوب ایران، مطالعاتی در باب تنگستان، رئیس علی دلواری (تجاوز نظامی و مقاومت جنوب)، ظهور و سقوط خاندان تنگستانی (تاریخ مقاومت تنگستانی ها علیه امپریالیسم انگلیس) و ... اشاره کرد. همچنین از این مورخ بوشهری رساله ها و کتاب های متعددی به زبان های انگلیسی و فرانسه ترجمه شده است.

به بهانه انتشار کتاب سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس، با سیدقاسم یاحسینی، نویسنده و مورخ بوشهری پیرامون کتاب جدیدش و نیز زنان خلیج فارس و سدیدالسلطنه و ... به گفت وگو نشستیم که در ادامه از نظر مخاطبان می گذرد.

آقای یاحسینی! مایلم گفت وگو را با این پرسش آغاز کنم که چه شد شما به نوشتن در حوزه زنان به ویژه زنان جنوب و تبیین جایگاه آن ها در جامعه امروز راغب شدید؟

ببینید! نیمی یا دست کم حدود نیمی از هر جامعه و تمدنی در طول تاریخ بشری، زنان بوده اند. بنابراین از مورخان و محققانی باید تعجب کرد که عملا این نیمه دیگر را نادیده می گیرند و فقط مردسالارانه به نقش و جایگاه مردان در تاریخ می پردازند. من چون خودم را یک فمینیست می دانم و هیچ شرمساری هم از این موضوع ندارم، وظیفه اخلاقی، شرعی، قانونی و البته تاریخی خودم می دانم که در تحلیل هر پدیده اجتماعی و تاریخی، به دنبال نقش مردها و زنان باشم. چون تاریخ ما یک تاریخ مُذکر و مردساخته است، همین امر، وظیفه یک مورخ مستقل و با وجدان را چند برابر می کند تا برای ایجاد برابری و مساوات تاریخی هم شده، به نقش و جایگاه زنان در تحولات تاریخی و اجتماعی به طور ویژه نظر کند.

اسناد و نوشته های سدیدالسلطنه در خصوص زنان جنوب چقدر دست شما را در نوشتن از این قشر در دوران قاجار و پهلوی باز گذاشت؟

در مجموعه آثار سدیدالسلطنه به صورت بسیار پراکنده و مغشوش، اطلاعات ریز و درشت فراوانی در باب زنان و دختران وجود دارد. البته انتظار یک متن قرن بیست و یکمی از این آثار نباید داشت؛ اما در مقیاس قرن نوزدهمی و آن هم در ایران عهد اواخر قاجار و پهلوی اول، می توان اطلاعات خوبی یافت. چنان که رفت، به شرط داشتن یک نظریه منسجم علوم اجتماعی و مطالعات زنانی.

آیا می توان مدعی شد که سدیدالسلطنه اولین مورخ اجتماعی بود که تاریخ زنان جنوب (خاصه حاشیه خلیج فارس) را به صورت جسته و گریخته بیان کرد تا سرآغازی برای محققان بعدی باشد؟

نه. تاریخ اجتماعی نظریه، روش و رویکردی است متعلق به تکامل فرهنگی و تاریخی قرن بیستم میلادی و آن هم در مغرب زمین. سدیدالسلطنه قطعا هنگام نگارش مطالبی در باب زنان جنوب ایران و بوشهر در عهد قاجار، قصد نگارش و تدوین یک تاریخ اجتماعی با نگاه به زنان را نداشت. ظرفیت فکری، گفتمانی و فرهنگی او در ایرانِ مردسالارِ زن ستیزِ عهد اواخرِ قاجار، اساساً چنین اجازه ای به او نمی داد؛ اما مورخ، پژوهشگر مطالعات زنان و حتی کُنشگر حقوق زنان امروزی می دانند و باید از آثار و نوشته های او، بهره های بسیاری ببرند، البته به شرطی که با یک نظریه منسجم فکری و تئوریک به سراغ آن آثار بروند. بدون داشتن یک نظریه، فرد محقق فقط با انبوهی فَکت پراکنده روبه رو خواهد شد که ممکن است حتی دچار سردرگمی هم بشود! این تجربه شخصی خود من است. حدود سی سال پیش که به صورت آزاد به مطالعه آثار سدیدالسلطنه می پرداختم، از آنجه که هنوز بهره چندانی از نظریه های علوم اجتماعی و انسانی نداشتم (البته حالا هم چندان ندارم)، با کوهی از اسناد پراکنده و یادداشت های از هم گیسخته روبه رو شدم که حتی نمی دانستم به چه کار می آیند!

در همین باب پیشنهاد می کنم کتاب های تاریخ و نظریه اجتماعی و تاریخ فرهنگی چیست؟ هر دو نوشتۀ پیتر برگ را بخوانید. در این دو کتاب، به خوبی به خوانندگان نشان داده شده که بهره وری از نظریه های متعدد علوم اجتماعی چه تحول بزرگی در تاریخ نگاری و از آن مهم تر تاریخ نگری مورخان ایجاد می کند. فرضاً نگاه یک فمینیست سوسیالیست و مارکسیست به تاریخ جنبش زنان با نگاه یک طرفدار میشل فوکو، زمین تا آسمان فرق می کند یا نگاه آنالی به تاریخ، چیزهایی به مورخ خواهد داد که هرگز نگاه سنتی و روایتی صِرف نخواهد داد. به باور من، نگاه میان رشته ای و کاربرد نظریه های علوم اجتماعی در مطالعات زنان عهد قاجار و پهلوی و حتی در عصر حاضر و این چهل و چند سال جمهوری اسلامی، بسیار راهگشاست. البته به شرط اینکه هنگام کار و مطالعه، نظریه را بُت نکنیم و برای گنجاندن در قالبی خاص و از پیش معین، واقعیت را قطعه قطعه، مُثله و مسخ نسازیم. گاهی هم باید مطابق با شرایط خاص تاریخی ایران، نظریه های نوینی تولید کرد که در این زمینه، انصافاً کُمیت ِمان لنگ است و کار چندانی هم نکرده ایم و نمی کنیم. بیشتر به صورتی ترجمه ای به نظریه ها و به خصوص انطباق آنها با شرایط و شرایط خاص ایران، پرداخته ایم و می پردازیم.

آقای یاحسینی! سدیدالسلطنه که بود؟

محمدعلی خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی را باید بزرگ ترین خلیج فارس شناس، مردم شناس و پژوهنده مسائل جنوب ایران در عصر اواخر عهد قاجار و پهلوی اول به شمار آورد. شما هیچ مورخ، محقق و پژوهشگر دیگری را چون سدیدالسلطنه سراغ ندارید که در آثار و یادداشت هایش این طور همه جانبه به ابعاد مختلف زندگی مردم جنوب ایران پرداخته باشد. البته در عصر قاجار فرضاً ما میرزا محمدجعفر خورموجی حقایق نگار، نویسنده کتاب هایی چون آثار جعفری، حقایق الاخبار ناصری، نزهت الاخبار، یا میرزا حسن حسینی فسایی نویسنده کتاب فارسنامه ناصری و یا حتی فرصت الدوله شیرازی مولف آثار عجم را داریم؛ اما نگاه آنان به جنوب و فارس، بیش از آنکه نگاهی مردم شناختی و معطوف به سبک و استایل زندگی مردم جنوب باشد، با دیدی نُخبه گرایانه کوشیدند جغرافیا و تاریخ تحولات سیاسی فارس بزرگ را که بوشهر هم جزئی از آن بود، ثبت و ضبط کنند. کمتر حضوری از زندگی توده عوام در چنین آثاری قابل مشاهده است. اما سدیدالسلطنه از لون و رنگ دیگری بود؛ یک صدای متفاوت.

او درست مثل یک مردم شناس قرن نوزدهمی، بدون آنکه آگاهی و تحصیلاتی در زمینه مردم شناسی و مردم نگاری داشته باشد، با یک حس غریزی و کنجکاوی فوق العاده زیاد، کوشید تا تقریباً در باب هر چه که در اطرافش بود، از مناسبات سیاسی و اجتماعی گرفته تا فرهنگ، مذهب، زبان و حتی خالکوبی، آشپزی و غذا، پوشاک و روابط زناشویی را در نوشته ها و یادداشت های خود منعکس کند. از این نظر او در طول تاریخ اواخر عهد قاجار و پهلوی اول به معنای دقیق کلمه یک استثناست بود. هیج فرد دیگری در جنوب و کل ایران حتی به پای سدیدالسلطنه هم نمی رسد.

با این اوصاف وی نقش شگرفی در معرفی زنان خلیج فارس آن هم در دوره قاجار و پهلوی اول ایفا کرده است.

ببینید سدیدالسلطنه با همان کنجکاوی غریزی و ذاتی که داشت، از جمله موضوعاتی که به آن پرداخت، زنان و دختران بودند. البته او نگاه مستقلی به این موضوع نداشت؛ اما چون انسانی بسیار با هوش و کنجکاو بود، در کنار تکاپوهای مردان تا اندازه ای به زنان هم توجه داشت و همین توجه، امروزه برای محققان مطالعات زنان، خلیج فارس پژوهان، انسان شناسان فرهنگی و دیگر رشته های مربوطه علوم اجتماعی دست مایه تحقیق های بسیاری می تواند باشد.

آیا این مورخ از عهده ترسیم پُرتره کاملی از شرایط زنان در آن روزگار برآمده است؟

در حد محدودیت گفتمانی و نگاه سنتی به زن و نقش او در جامعه، بله؛ سدیدالسلطنه توانسته است نمایی کلی از شرایط زنان جنوب ایران در عصر قاجار در جای جای آثارش بیاورد. البته به لحاظ تئوریک باید توجه داشته باشیم که سدیدالسلطنه نیز حاصل و برایند گفتمان، فرهنگ حاکم و محصول و فرزند زمان خویش بود. نمی توان از او انتظار یک انسان شناس، جامعه شناس و مورخ قرن بیستمی و بیست و یکمی داشت! در حد گفتمان سنتی ایران در قرن نوزده و اوایل قرن بیستم، بله، سدیدالسلطنه آثاری ارزشمند تولید کرد که در خلال آن و به صورت بسیار پراکنده، گوشه چشمی هم به زنان داشت. همین!

چرا سدیدالسلطنه به عنوان یک خلیج فارس پژوه آنگونه که باید شناسانده نشده است؟

والله چه عرض کنم! شاید یکی از مهم ترین علل آن تنبلی فکری موجود در محافل دانشگاهی و میان مورخان جنوبی باشد. واقعیت این است که ما مورخان جنوبی، حتی چنانکه باید با آثار و جایگاه سدیدالسلطنه آشنا نیستیم. دکترهای تاریخ و ادبیات بسیاری را در بوشهر، شیراز و بندرعباس می شناسم که حتی یک اثر کامل سدیدالسلطنه را نخوانده اند!

علت دیگر غلبه تفکر ترجمه ای است. در این باب باید به طور مفصل در نوبت و جایگاه دیگری سخن برانم. بسیاری از اندیشمندان ایرانی در حوزه علوم اجتماعی و نظریه پردازی، گاه با آخرین دستاوردهای نظری غرب آشنا و درگیر هستند؛ اما همین بزرگواران، بسیار کم با آثار کلاسیک و محلی ایران آشنا هستند! اجازه بدهید برای آنکه تجربی و انضمامی حرف بزنم، دو مثال بیاورم؛ فکر می کنید چند محقق امور اجتماعی در ایران کتاب هایی چون کیمیای سعادت امام محمد ابوحامد غزالی و انسان کامل عزیزالدین نسفی را از نگاه تاریخ اجتماعی و جامعه شناسی شناخت خوانده اند؟ فرضاَ با تمام آثار میشل فوکو و یا ژان فرانسوا لیوتار و ژولیا کریستوا، شرح های آن و مخالفان و موافقان این فلسوفان آشنا هستند؛ اما حتی یک بار کیمیای سعادت و انسان کامل را از اول تا آخر نخوانده اند و از محتوای آن برای رشته مورد نظر خود بهره نبرده اند. بدیهی است از کوزه برون همان تراود که در اوست!

نکتۀ دیگر اینکه چون غالباً آثار سدیدالسلطنه را نوعی تاریخ محلی و مطالعات لوکال می پندارند، کمتر با نگاه مدرن به سراغ مطالعه چنین منابعی می روند. مثلاً کتابی وجود دارد به نام وقایع اتفاقیه؛ گزارش های خِفیه نویسان انگلیس. این کتاب را اوایل انقلاب (سال 1361) مرحوم سعیدی سیرجانی کشف، تصحیح و منتشر کرد. این کتاب حجیم، منبع بزرگی است از فَکت های خام و تحلیل نشده برای انواع و اقشام مطالب تحقیقاتی در حوزه های مختلف علوم اجتماعی و انسانی. چند درصد نظریه پردازان و محققان علوم اجتماعی در ایران با چنین نگاهی به این اثر ارزشمند نگاه کرده اند؟ تقریباً هیچ! این اثر شامل انبوه فاکت های تاریخی و اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حتی گفتمانی خام و اولیه در زمینه های تاریخ خُرد، تاریخ از پایین، تاریخ اجتماعی و مطالعات زنان است؛ اما دریغ از توجه اهل نظر در ایران به این کتاب!

به عنوان یک مورخ اجتماعی، در حال حاضر مهم ترین چالش هایی که در حوزه مطالعات زنان با آن دست به گریبان هستید، کدام است؟

جمله ای هست که معمولاً آن را به لوکاچ و یا ژان پل سارتر نسبت می دهند. این جمله و کلمه قصار خیلی به دل من می نشیند: بومی زندگی کن، جهانی بیندیش! تقریبا پروژه فکری من در باب مطالعات زنان و تاریخ اجتماعی و تاریخ از پایین نیز همین است! فرضا سعی دارم با جدیدترین نظریه های جنبش زنان، مطالعات زنان و مسائل فمینیستی در حد مقدورات و فرصت و استعداد خُردی که دارم، آشنا شوم و پس از خواندن، آنها را فراموش کرده و به سراغ تاریخ و جغرافیا و سنت خودمان بیایم و در حد قدرت و توان ناچیزی که دارم به موضوعات و سوژه هایی بپردازم بروم که دیگران یا نرفته و یا به آنها توجه کافی نکرده اند. موضوعات محلی و لوکال، البته یکی از مهم ترین دغدغه های من است؛ گنجی پنهان و همچنان ناشناخته!

با توجه به مطالعات و بررسی های دقیقی که در این سال ها در حوزه زنان جنوب صورت داده اید، چقدر آن ها را در شکل گیری تاریخ اقلیم جنوب و خلیج فارس دخیل می دانید؟

متأسفانه خیلی خیلی کم! فضای مردسالارانه تا همین امروز نیز اجازه چندانی به نقش آفرینی زنان در بوشهر و جنوب ایران نداده است. بماند که در کل کشور هم در بر همین پاشنه می چرخد! زنان نیز، به دلایل عدیده که اینجا جای حتی طرح اجاقتصادی آن دلایل هم نیست، خود تمایل چندانی به نقش آفرینی ندارند و به آنان اجازه چندانی هم به نقش آفرینی نمی دهند. شرایط فرهنگی، اقتصادی، قضائی و گفتمانی همه دست به دست هم داده تا زنان همچنان در بوشهر و جنوب ایران و کل کشور، در حاشیه تاریخ و اجتماع بمانند. به طور مصداقی: زنان نصف جامعه بوشهر و جنوب ایران هستند؛ اما در نیم قرن اخیر چند زنِ استاندار، فرماندار، کننده مجلس، رئیس دانشگاه، رئیس بیمارستان و ... بوده است. تو خود از این مُجمل، حدیث مُفصل بخوان!

تألیفاتی که در حوزه زنان جنوب انجام می شود، آیا از دید شما آثاری قابل و موثق هستند؟

کدام تحقیقات؟ کدام آثار؟ گویی گَرد مرگ بر این دیار پاشیده شده است! البته هرچند وقت یک بار دختری یا زنی دفتر شعری، مجموعه داستانی و یا احیانا رمانی منتشر می کند، اما دریغ از جریان سازی و تأثیرگذاری! خوشبختانه در حوزه ژورنالیسم، زنان بوشهری کمی تا قسمتی فعال هستند. چند کتاب هم منتشر کرده اند که جای امیدواری است؛ اما در حوزه تاریخ نگاری و تاریخ نگری زنان و مطالعات زنان که الحمدالله تعطیل هستیم! کورسویی هست؛ اما فقط کورسو!

سخن پایانی؟

برای اینکه احیاناً مرا به سیاه نمایی و منفی بافی متهم نکنند، اجازه بدهید به یک جریان قوی و امیدوار کننده فکری ـ عملی در بوشهر اشاره کنم و آن حلقه هامون و انتشارات هامون نو است. یک زوج فرهیخته و با انگیزه در کنار زندگی عادی، سر آن دارند تا در حوزه فرهنگ، اجتماع و سیاست بوشهر نقش آفرینی کنند. در این راستا، دست به هر کاری می زنند؛ از چاپ سالنامه و نشریه و راه اندازی سایت خبری تا برپاکردن انتشارات. آن هم در قحط سالِ توجه به فرهنگ و حتی رفتارهای ضدفرهنگی! راستش من چند ماهی است از نزدیک با حلقه هامون آشنا شده ام؛ اما سخت به آنان دل بسته ام. هرچند نقدها تئوریک و عملی بسیاری به آنان دارم که طبیعی هم هست. امیدوارم این زوج فرهنگی و فرهیخته، در این شوره زار بی توجهی به فرهنگ، به قول شادروان منوچهر آتشی آهنگ دیگری در بوشهر نواخته و نوری باشند در تاریکی و بی رونقی بلکه ضد فرهنگی موجود. باشد که چنین شود. از شما بابت این گفت و گو متشکرم و برایتان آرزوی توفیق روزافزون دارم.