گوور قلعه، گوردخمه صخره ای در ماه نشان زنجان - مجله بای بلاگ

میراث آریا: در شمال روستای اورجک رشته ای از ارتفاعات وجود دارد که در جهت شرق به غرب امتداد یافته اند. بلندی های مذکور بخشی از رشته کوه های شمالی دره رودخانه قلعه چای هستند که در بعضی قسمت ها با ساختار رسی مارنی و کنگلومرایی نمودار شده اند.

گوور قلعه بر بالای یکی از بلندی ها که بخش فوقانی آن به صورت صخره ­ای است، کنده شده است. این محل با ارتفاع 1533 متر بالاتر از سطح آب های آزاد و در ناحیه مرزی استان زنجان با آذربایجان غربی واقع است. در سمت شرق و جنوب کوه مسیلی وجود دارد که گور دخمه حدود 35 متر بالاتر از بستر آن واقع شده است. روان آب های فصلی ارتفاعات به وسیله این مسیل به رودخانه قلعه چای منتقل می گردد. مطابق با باورهای مردم محلی، این مکان قلعه ای از دوران پیش از اسلام است که به گبرها تعلق داشته است و در واقع نام گذاری عجیب اثر به گوور قلعه نیز به همین دلیل است. طبق مطالعات میدانی انجام شده برخلاف تصور روستاییان هیچ قلعه یا ساختار تدافعی، نظامی و سکونتی در محلی که به گوور قلعه معروف است، وجود ندارد. برخلاف نظر مردم منطقه گوور قلعه یک اثر دستکند صخره ای است که به دلایلی می تواند یک محل تدفین صخره ­ای از دوران پیش از اسلام باشد.

برخلاف بسیاری از گور دخمه های شمال غرب و غرب ایران که عموماً در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی از سوی باستان شناسان ایرانی و غیرایرانی شناسایی و معرفی شدند، اثر تاریخی گوور قلعه اورجک تا سال 1380 خورشیدی کاملاً ناشناخته بود. در آن سال این اثر در برنامه آنالیز و شناسایی باستان­ شناسی شهرستان ماه­نشان شناسایی شد. شاید یکی از دلایل ناشناخته بودن اثر، دسترسی سخت و قرار داشتن در منطقه ای به دور از دید بوده است. برای رسیدن به گوور قلعه پس از طی 600 متر جهت جاده آسفالت اورجک به ارزه خوران، باید وارد دره ­ای در شمال جاده شد که در وسط آن رودخانه ای فصلی جریان دارد. در ادامه جهت به سمت شمال و در فاصله حدود 300 متر از جاده، اثر تاریخی گوور قلعه در بالای یک بلندی صخره ­ای قابل مشاهده است. همچون بیشتر گور دخمه های ایران، گوور قلعه بر فراز یک بلندی صخره ای و در دل کوه کنده شده و دسترسی به آن بسیار مشکل است. ورودی گوور قلعه در دیوار عمودی بخش فوقانی یک صخره عظیم کنگلومرایی واقع شده است و دسترسی به آن بدون استفاده از تجهیزات صخره نوردی به سختی امکان پذیر است. به طوری که برای رسیدن به ورودی، پس از صعود از شیب بسیار تند دامنه کوه و رسیدن به بخش صخره ای فوقانی، گذرگاه بسیار باریکی (به عرض حدود 15 تا 30 سانتی­متر) وجود دارد که بدون یاری دریافت از تجهیزات کوه نوردی نمی­ توان به راحتی به داخل گوور قلعه دسترسی پیدا کرد. دقیقاً معین نیست که این معبر باریک شیب دار مربوط به زمان ایجاد گور دخمه بوده و یا اینکه در ادوار بعدی برای دسترسی به داخل اثر، در دیواره کوه تراش داده شده است. نمای ورودی گور دخمه به شکل طاق هلالی تراشیده شده و رو به سمت غرب است. عرض ورودی 108 سانتی­متر و بلندی آن 115 سانتی­متر است. نمای بیرونی اثر کاملاً ساده و بدون هیچ گونه تزیینات خاصی است.

ورودی به دو فضای مستطیلی شکل تقریباً عمود بر هم، یکی به طول 10/50 متر و دیگری به طول 7/50 متر منتهی می گردد که سقف هر دو فضا همچون ورودی به شکل طاق هلالی است. اتاق مستطیلی عظیم تر در امتداد و روبروی ورودی است و اتاق کوچک تر در سمت راست آن واقع شده است. بلندی فضای عظیم تر 160 سانتی­متر و عرض آن 180 سانتی متر است و بلندی فضای کوچک تر 172 سانتی­متر و عرض آن 175 سانتی­متر است. با توجه به اینکه کف هر دو فضا به دلیل فرسایش و انباشت خاک و سنگ های ناشی از حفرهای غیرمجاز تا حدودی پر شده، بلندی دقیق اتاق­ ها معین نیست. در کف اتاق کوچک تر که در سمت راست ورودی قرار گرفته، حفره ­ای تقریباً مدور به قطر متوسط 85 سانتی­متر در صخره کنده شده که بخشی از آن با سنگ و خاک پر شده است. به جز حفره مذکور و چند چاله حفاری غیرمجاز، کنده کاری های دیگری در داخل گوور قلعه دیده نمی گردد.

بدون شک با اولین نگاه به گوور قلعه، شباهت بسیار زیاد آن به گور دخمه های پیش از اسلام ایران در ذهن تداعی می گردد. گور دخمه به آرامگاه­ های صخره ای گفته می گردد که از سنگ و عمدتاً در سینه کوه بر صخره تراشیده می گردد. مطالعات پیشین نشان داده بیشتر گور دخمه های مناطق غربی و شمال غربی ایران مربوط به نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد هستند. همچنین بیشتر گور دخمه های شناسایی شده در مناطق یاد شده منسوب به مادها و اورارتوها هستند. گوور قلعه اورجک از نظر موقعیت قرارگیری، شکل ورودی و فضاهای کنده شده بدون تردید ویژگی های یک گور دخمه منفرد را داراست. شباهت این اثر با آرامگاه ­های صخره ­ای شمال غرب و غرب ایران که منسوب به اورارتوها و مادها هستند انکارناپذیر است. با وجود نبود شواهد و مدارک تاریخی و باستان­ شناختی مرتبط با گوور قلعه، موقعیت قرارگیری و شباهت اثر به بعضی گور دخمه های غرب و شمال غرب ایران نشان می دهد که احتمالاً این اثر دستکند، یک محل تدفینی و تنها گور دخمه­ شناسایی شده از دوران پیش از اسلام در استان زنجان است.

* گزارش از ابولفضل عالی دکتری باستان شناسی و کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان