فرش آهنین افسانه می گردد، بازاری که از رفت وآمد خارجی ها خالی شد - مجله بای بلاگ

فرشی که در روزگار گذشته تنها علت حضور تاجران و بازرگانان خارجی در شهر اراک بود این روزها زیر خرواری از گرد فراموشی و رخوت، کتاب خاطرات خود را در غربتی که دست ساخته بی توجهی ها و نامهربانی ها در حق اوست، ورق می زند.

ردپای هنر - صنعت فرش اراک که شجره نامه اش از دوران قبل از قاجاریه نگارش شده را می توان در موزه های خارج از کشور و خانه های اعیانی تجار انگلیسی و آلمانی دید، تجاری که برای سهولت رفت وآمد خود به اراک در آن دوران مبادرت به ساخت فرودگاهی تحت عنوان بالان خانه در محل سیلوی فعلی اراک کردند و کاروانسراهایی چون سرای کاشانی و سرای کتاب فروشان بازار اراک که در آن روزگار محل انبار کردن خامه و قالی های دستباف زنان هنرمند اراکی و روستاهای اطراف آن محسوب می شد به قولی پاتوقشان بود.

حالا از آن همه رفت وآمد تاجران خارجی در بازار فرش اراک افسانه ای باقیمانده که گاهی با مرورش سرخوش می شویم و گاه افسوس می خوریم برای غربتی که هنر صنعت فرش دستباف این شهر باید با آن دست وپنجه نرم کند.

هنر صنعتی که در روزگاری نه چندان دور زنان این شهر را در کارگاه های جمعی و فردی دورهم می نشاند تا با زمزمه شعرهای پشت دار رج به رج ببافند آنچه را که امروز از آن به نیکی یاد می گردد.

قدمت هنر قالیبافی در استان مرکزی و شهر اراک آن قدر طولانی هست که اگر بخواهی درباره اش به سخن بنشینی باید کتاب تاریخ فرش استان را در دست گرفته و با ورق زدن اوراق کهنه و خاک گرفته اش که مزین به نقش و نگار قالی های قدیمی این خطه است آنچه بر سر این هنر صنعتِ بومی و ایرانی آمده را مرور کنی.

زمانی که شرکت زیگلر سوئیس دفتر مرکزی خود را در تبریز و نمایندگی هایی در سایر شهرهای ایران داشت شرکت آلپیگر اقدام به تأسیس یک انبار بزرگ در اراک (سلطان آباد قدیم) کرد.

راویان می گویند در سال 1273 خورشیدی، 1200 فرش باف در شهر اراک و 1500 فرش باف در روستاهای نزدیک این شهر فعال بودند. بعضی دیگر از منابع تعداد فرش بافان در منطقه را بیش از پنج هزار نفر برآورد می نمایند. این رونق فرش بافی سبب شد اراک به عنوان یکی از مهم ترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال 1319 خورشیدی باقی بماند.

حالا دیگر از آن رونق و رفت وآمدها در بازار فرش اراک خبری نیست. گرچه هنوز سراهایی چون سرای مهدیه و سرای کاشانی به نام فرش است و ریش سفیدان فرش اراک را در دل خود جای داده اما سکوت بازار فرش به خصوص در طول سال های اخیر خاک رخوت را بر تن این بخش پاشیده تا دیگر بوی خامه از کوچه پس کوچه های بازار به مشام نرسد.

با قدم زدن در بازار قدیمی اراک، تجارت خانه های خالی فرش دستباف و تخریب تیمچه های بازار که روزی محل معاملات بزرگ فرش بود دل آدمی را به درد می آورد. هنری که می توانست در سایه کمی برنامه ریزی و توجه مسئولان در راستای به روزرسانی این هنر، امروز اراک را هم ردیف رقبایی چون تبریز و قم قرار دهد در گوشه ای خاک عزلت می خورد و متأسفانه به دلیل نبود همگرایی میان فراورینمایندگان و فعالان این عرصه نه تنها نتوانست باوجود برخورداری از ظرفیت های بالقوه بسیار راه رشد و توسعه را بپیماید بلکه امروز به عنوان یک بخش ضعیف و ناتوان آن چنان غرق در رکود شده که دیگر کمتر کسی امید به احیای آن دارد.

رج به رج تاریخ قالی دستباف اراک

نام هنر: قالی دستباف

قدمت: پیش از دوره قاجار

شهر زادگاه هنر: ساروق

معرفی کوتاه هنر: قالی اراک گونه ای از قالی ایرانی است که در منطقه اراک بافته و فراوری می شده است. در دوره قبل و بعد از قاجار اراک یکی از مراکز مهم قالی بافی ایران بود. صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، قالی سرابند و قالی ساروق شهرت دنیای داشته اند.

بیشترین کاربری: صادرات

هنرمندان به نام این عرصه: زنان و مردان این منطقه

هنرمندان بازمانده: ندارد

شرایط فعلی این هنر در استان: نیمه فعال

علل رکود و مهم ترین چالش های پیش روی احیا: حاکمیت نگاه سنتی فعالان این عرصه بر بازار و بی توجهی در به روز رسانی طرح ها و تمرکز بر احتیاج بازارهای خارجی

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر نگاه سنتی و باز کردن زمینه فعالیت طراحان جوان فرش

فرش اراک ملقب به فرش آهنین

یکی از فعالان صنعت فرش دستباف در اراک به خبرنگاران گفت: قالی اراک در زمره قالی های درشت بافت است، قالی هایی که رج شمار آن در بهترین حالت به 40 و به ندرت 50 می رسد.

عباس جیریایی بابیان این که در بین قالی های اراک، قالی های ریزبافت نیز وجود دارد که به سفارش مشتریان بافته می گردد، اضافه کرد: درگذشته کار قالی بافی کاری کاملاً زنانه بوده و هر زن یا دختر باید یک سال به عنوان شاگرد پای دار قالی می نشست تا فنون کار را یاد بگیرد.

وی یادآور شد: قالی های درشت بافت اغلب سنگین بوده و ازآنجاکه در آن گره فارسی استفاده می شده است برای سفت کردن گره ها شانه را محکم تر می کوبند تا چله قالی محکم گردد و شاید به همین خاطر است که قالی اراک به قالی های آهنین معروف شده است.

این هنرمند در ادامه با ورق زدن کتاب تاریخ فرش دستباف اراک گفت: صنعت قالی بافی از شروع بنیان گذاشتن شهر اراک توسط یوسف خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر محسوب می شد.

وی نبوغ ویژه در رنگرزی را از نقاط قوت قالی اراک برشمرده و گفت: استفاده از گیاهان طبیعی مانند روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو و اسپرک و قرمزدانه برای رنگ آمیزی خامه های فرش درگذشته ای نه چندان دور رایج بوده است و ازجمله رنگ هایی که در قالی این منطقه استفاده می شد قرمز دوغی فراهان، آبی، زرد، شتری، لاکی، سرمه ای، سبز، سبز کمرنگ، کرم، مسی، حنایی، قهوه ای، آبی گلناری، ماشی، طلایی و زیتونی است.

جیریایی اضافه کرد: به علت وجود قالی بافی در اراک حرفه های مرتبط با آن نظیر چله کشی، رفوگری، رنگرزی، طراحی و پرداخت قالی نیز در دو قرن اخیر از رونق نسبی برخوردار بودند این در حالی است که اکنون هیچ از مشاغل فوق دیگر رونق گذشته را ندارد و فعالان این عرصه در اراک کمتر از انگشتان یکدست هستند.

وی ادامه داد: درحالی که درگذشته به علت رونق کار رنگرزی خیابانی به نام خیابان رنگرزان در شهر اراک وجود داشت که این خیابان امروز تنها شاهد فعالیت یک واحد رنگرزی است و مابقی واحدها به نمایشگاه های خودرو تبدیل شده اند؛ این خیابان که این روزها فقط نام رنگرزان را با خود به یدک می کشد یادآور خاطرات خوب روزهای رونق صنعت قالیبافی در اراک است.

احیای هنر صنعت فرش دستباف در اولویت

محمدرضا حاجی پور، رئیس سامان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی در گفت وگو با خبرنگاران گفت: احیای صنعت فرش دستباف اراک از اولویت های کاری استان است.

وی با اشاره به کوشش های انجام شده در راستای ثبت دنیای فرش اراک اضافه کرد: ثبت دنیای توسط سازمان دنیای مالکیت معنوی به عنوان یک عامل حفاظت نماینده از برندهای شناخته شده و ارزشمند تاریخی صورت می گیرد کاری که خوشبختانه در خصوص فرش ساروق انجام شد و در آینده نزدیک در خصوص فرش اراک نیز عملیاتی خواهد شد

رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی یادآور شد: فرش در این استان تنوع بسیار و پیشینه غنی دارد و فرش دستباف سلطان آباد (اراک)، لیلیان (خمین) و فراهان همه از برندهای شناخته شده در بازارهای بین المللی و فرامرزی هستند.

زندگی شهرنشینی رکود هنر فرش دستباف را رقم زده است

رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز در گفت وگو با خبرنگاران گفت: متأسفانه ما امروز شاهد جراحتی عمیق بر پیکر منزلت هنر صنعت فرش بافی در استان مرکزی هستیم جراحتی که سال ها رهاشده و امروز برای درمانش باید وقت بسیاری را صرف کنیم.

نبی الله کمال آبادی اضافه کرد: این مشکل در کنار بی رونقی صنعت فرش، انگیزه فعالان و فراورینمایندگان فرش دست باف را برای فعالیت در این عرصه گرفته است.

وی توسعه لجام گسیخته زندگی شهرنشینی در استان مرکزی را عامل دیگر از رونق افتادن صنعت فرش دستباف برشمرد و ادامه داد: در سال های اخیر با توسعه زندگی شهرنشینی وزندگی آپارتمان نشینی صنعت فرش دست باف از رونق افتاد و دارهای قالی به بهانه همین توسعه از خانه ها جمع شد.

کمال آبادی بیان داشت: رونق فرش دستباف یکی از اهداف اولویت دار حوزه بازرگانی استان مرکزی است و در این راستا کوشیده با تدوین سند راهبردی فرش دست باف گامی در این راستا بردارد.

رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی اضافه کرد: از دیگر ضرورت های صنعت فرش استان راه اندازی کارگاه های متمرکز است تا بتوانیم دوباره صدای شانه ها را بر تخت دارهای قالی بنشانیم و شاهد احیای این هنر در اراک باشیم.

موزه فرش در اراک ایجاد می گردد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی نیز در گفت وگو با خبرنگاران از ایجاد موزه فرش در اراک اطلاع داد و گفت: با توجه به پیشینه تاریخی صنعت فرش دستباف در اراک ایجاد این موزه یکی از ضرورت های پیش روی ما است.

سید محمد حسینی اضافه کرد: امروز نمونه های نفیسی از فرش دستباف در اختیار اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان مرکزی است که با ایجاد موزه فرش می توانیم زمینه نگهداری این آثار را بیش ازپیش فراهم کنیم لذا با توجه به اینکه شرایط نگهداری فرش ازلحاظ نور و رطوبت از اهمیت ویژه ای برخوردار است باید در انتخاب مکان آن توجهات ضروری صورت گیرد.

وی ادامه داد: ایجاد این موزه در پارک ملت اراک واقع در میدان ولی عصر(عج) و چند نقطه دیگر پیشنهادشده که امید است هرچه سریع تر از سوی شورای اسلامی کلان شهر اراک، مکان ها آنالیز و نتیجه اعلام گردد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی اعلام کرد: امیدواریم با ساخت این موزه به نوعی فرش ساروق و هنر فرش بافی این خطه را حفظ نموده و احیا کنیم.

به نظر می رسد هنر صنعت فرش استان مرکزی در سایه چند عامل مختلف قرارگرفته که این عوامل درنهایت رنگ باختن آن را در بازار هنر فرش کشور رقم زده است و برطرف این موانع و عوامل احتیاج به جامع نگری و برنامه ریزی مناسب از سوی فراورینمایندگان و متولیان صنعت فرش استان دارد تا بار دیگر نقش فرش استان مرکزی و اراک در میان صنعت فرش کشور و دنیا بدرخشد.