بندر چابهار؛ قابلیت استراتژیک سیاسی و ظرفیتهای اقتصادی - مجله بای بلاگ

اما پیدایش کریدورها یا راهروهای بین المللی ترانزیتی از جمله مباحثی است که با قوت دریافت پدیده جهانی شدن در پس تقویت لیبرالیسم اقتصادی و سیاسی در جهان به قدری پر رنگ شد که امروزه بسکمک از کشورهای جهان مانند لهستان، بدون دارا بودن منابع زیر زمینی آنچنان غنی و حتی تولیدات صنعتی گسترده، به عنوان هاب ترانزیتی جهان مطرح شده و بخش عمده ای از درآمد ملی خود را مدیون صنعت حمل و نقل هستند که البته همین قدرت لجستیکی، نقش سیاسی معین کننده ای برای این کشورهای کوچک ایجاد کرده است. بطوریکه در خصوص مثال لهستان، هیچیک از اعضای اتحادیه اروپا نمی توانند چشم خود را به روی این هاب توزیع بار مرکزی قاره سبز بسته و نقش معین کننده ای برای ورشو در نقش آفرینی در زمینه معادلات سیاسی بین المللی در نظر نگیرند.

باید بدانیم که بزرگترین مؤلفه اصلی در معین کنندگی نقش کشورها در زمینه ترانزیت بین المللی، جغرافیای سیاسی - اقتصادی آنها است که دستکم باید دو یا چند کشور را به یکدیگر پیوند دهد. لذا به جرأت می توان گفت که ایران از جمله کشورهایی است که از این حیث به نسبت بسکمک از کشورهای جهان، دست بالا را داشته و نقش بسیار مهمی در اتصال جنوب، شرق و جنوب شرق آسیا به شمال (منطقه اوراسیا و شمال اروپا) دارد.

دسترسی به دو دریا در شمال و جنوب (آب های آزاد)، همسایگی با ترکیه به عنوان نقطه اتصال آسیا و اروپا، همسایگی با ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان نقاط مواصلاتی ایران به منطقه اوراسیا همگی از جمله ویژگی هایی هستند که کشورمان را به منطقه ای با امتیازات بسیار ویژه تبدیل کرده است. همین موقعیت، مکیندر را بر آن داشت تا از ایران به عنوان قلب زمین (Heart Land) یاد کند.

چابهار، کلید راهیابی هند به آسیای میانه و افغانستان

بندر چابهار از جمله نقاط طلایی کشورمان است که در حاشیه آب های دریای عمان (منطقه مکران) واقع شده و نقش بسیار مهمی در ترانزیت کالا از جنوب آسیا به منطقه CIS، روسیه و شمال اروپا دارد. این بندر در فاصله 70 کیلومتری بندر رقیب پاکستانی خود یعنی بندر گوادر واقع شده که پیمانکاری ساخت و توسعه بندر پاکستانی را دولت چین در قالب پروژه (CPEC) یا پروژه همکاری اقتصادی چین و پاکستان بر عهده دارد.

دولت هند نخستین بار در سال 2003 با انعقاد قراردادی با دولت وقت ایران، به عنوان پیمانکار وارد ساخت و توسعه پروژه بندر شهید بهشتی چابهار شد. البته حضور هندی ها در این پروژه در مقاطعی از زمان کمرنگ شده و حتی در سال 2016 در پی راه اندازی کمپین فشار حداکثری دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا به صفر رسید.

اما سفر نارندرا مودی نخست وزیر هند به ایران و برگزاری اجلاس سه جانبه ایران - افغانستان و هند با موضوع کمک های بشرمحبت آمیز به افغانستان و صادرات کالاهای اساسی هندی همچون گندم به این کشور از طریق خاک ایران، بار دیگر حضور هندی ها در چابهار تجدید شد؛ اگرچه این حضور تا پیش از اعلام نتایج انتخابات آمریکا چندان پر رنگ نبود.

با پیروزی جو بایدن در انتخابات آمریکا و احتمال کاهش تحریم های ایران، هندی ها سراسیمه به سمت بندر چابهار روانه شده و خواستار ادامه حضور در این بندر استراتژیک شدند. اهمیت این بندر برای هندی ها تا جایی بود که توانستند با رایزنی های متعدد با دولت ترامپ، این بندر را به بهانه ارسال کمک های بشر محبت آمیز هندی به افغانستان و همچنین به دلیل سرمایه گذاری های گسترده اجرا شده هند در این بندر از تحریم های واشنگتن معاف کنند.

هند به خوبی به این نکته پی برده که چابهار، تنها نقطه اتصال این کشور به آسیای میانه و روسیه بوده که البته راستا ایران به نسبت سایر راستاهای پیش روی هندی ها یعنی شرق روسیه و چین، کوتاه تر، ارزان تر و البته بسیار امن است. همچنین راستا بندر گوادر پاکستان به سمت شمال نیز به عنوان رقیب اصلی هندی ها محسوب شده که دو رقیب بزرگ هند، یعنی چین و پاکستان در آن مشارکت دارند. بدون شک دستیابی چین به آسیای میانه از طریق خاک پاکستان، شاید یکی از دردآور ترین وقایع سیاسی - اقتصادی برای هند محسوب شود.

کریدور شمال - جنوب و علاقه روسیه به حضور در جنوب آسیا

موافقتنامه کریدور حمل ونقل بین المللی شمال - جنوب در شهریور ماه 1379 در سن پترزبورگ به امضای وزرای حمل و نقل سه کشور ایران، هند و روسیه رسید.

کریدور شمال - جنوب مهمترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا می باشد که در مقایسه با راستاهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا 40 درصد کوتاه تر و از نظر هزینه تا 30 درصد ارزان تر می باشد. کریدور شمال - جنوب یکی از راستاهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است و کشورهای در راستا این کریدور هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری در رقابتی همه جانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جاده ها، ترمینال و راستاهای ریلی خود می پردازند.

این کریدور ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا را برقرار می سازد. در این میان اتصال خلیج عمان و بندر چابهار در ساحل شرقی دریای مکران یا دریای عرب به عنوان بندری استراتژیک به این راه گذر در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفاد خواهد کرد.

در صورت فعال شدن تمام حلقه های این زنجیره، انتقال کانتینر از بندر بمبئی به مسکو حدود یک ماه زمان نیاز دارد در حالی که ترانزیت کانتینری مشابه از طریق دریای بالتیک افزایش 20 درصدی هزینه حمل و نقل را در پی دارد.

اساساً دو راستا منطقی برای ورود کالاهای هندی به خاک روسیه وجود دارد که یکی از آنها از طریق شرق روسیه است که راستای بسیار طولانی بوده و در بسکمک از فصول سال نیز درگیر یخبندان مناطق قطبی سیبری است که همین موضوع منجر به افزایش هزینه و زمان حمل خواهد شد.

اما بهترین راستا دسترسی هند به خاک روسیه، ورود به دریای عمان و خلیج فارس و گذر از خاک ایران است که در پایان به سه شاخه کلی تقسیم خواهد شد:

1) راستا شرق دریای خزر که با عبور از خاک ترکمنستان و قزاقستان وارد روسیه خواهد شد. این راستا به دو صورت ریلی و جاده ای قابل استفاده و بهره برداری است.

2) راستا غرب دریای خزر که با عبور از خاک جمهوری آذربایجان راهی روسیه خواهد شد. این راستا نیز در هر دو بخش ریلی و جاده ای فعال بوده که البته بخش ریلی آن در محدوده رشت - آستارا دارای گسستگی است.

3) راستا دریایی که با ورود کالا به دو بندر انزلی و امیر آباد و طی طول دریای خزر به سمت روسیه راهی خواهد شد.

برای اثبات مدعای میزان حجم مبادلات تجاری میان هند و روسیه تنها کافی است نگاهی به آمار منتشر شده از سوی سازمان آمار هند بیندازیم تا متوجه اهمیت راستا ترانزیتی ایران برای انتقال این حجم وسیع از بار هند به سمت روسیه شویم.

اما برای ورود کالاهای هند به ایران نیز دو بندر جنوبی ایران مورد توجه طرف هندی است:

1) بندرعباس: این بندر از دهه ها قبل، همواره برای ورود کالاهای هند به ایران مورد استفاده تجار این کشور قرار می گرفته که البته اخیراً به دلیل وجود تحریم های آمریکا علیه بندرعباس و همچنین ورود هند به پروژه ساخت و توسعه بندر چابهار، کمتر مورد توجه دهلی نو قرار گرفته است.

2) چابهار: این بندر با توجه به فاصله نزدیکتر با هند و همچنین تخصیص سوبسیدهای بسیار قابل توجه در بخش اقتصادیات و سوخت از سوی دولت هند به شرکت های حمل و نقلی (فرواردری) در صورت استفاده از این بندر، طی سنوات اخیر تا حد زیادی مورد توجه تجار و دولت این کشور بوده است. البته عدم تکمیل تمامی فازهای این بندر و همچنین نبود زیر ساخت های مناسب جاده ای و ریلی در منطقه، ترانزیت از طریق این بندر به سمت روسیه و دیگر کشورهای آسیای میانه و افغانستان کمی با مشکل روبرو است. همچنین نبود زیر ساخت های آماده بهره برداری ریلی در این بندر نیز از توان و میزان خروج بار از چابهار خواهد کاست.

رقابت سیاسی - تجاری واشنگتن و پکن در دریای مکران!

همانطور که می دانیم، دو کشور هند و چین از دیرباز نه تنها بر سر مسائل مختلف سیاسی مانند تقسیمات مرزی در منطقه تبت و یا موضوع کشمیر، بلکه در خصوص مسائل توسعه بازارهای جهانی خود در مناطق مختلف جهان، در رقابتی سخت با یکدیگر به سر می برند. از همین روی، همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، تقریباً همزمان با سپرده شدن کار ساخت و توسعه بندر چابهار ایران، چین نیز کار مشترک با شریک استراتژیک خود در منطقه غرب آسیا، یعنی پاکستان بر روی ساخت و توسعه بندر گوادر این کشور، آغاز کرد. اکنون این بندر پاکستانی که در فاصله تقریبی 70 کیلومتری بندر چابهار ایران واقع شده، به نقطه عطفی برای انتقال کالاهای صادراتی از راستا شرق چین به دریای عمان و سواحل مکران تبدیل شده است. با این حساب، دو کشور هند و چین در این منطقه استراتژیک و حساس، به رقابت تجاری تنگاتنگ با یکدیگر می پردازند.

از سوی دیگر، نباید هند را تنها به چشم یک کشور نگاه کنیم. با نگاهی به پیمان های بزرگ تجاری این کشور در منطقه جنوب آسیا و پیوندهای عمیق سیاسی میان هند و غرب، در حقیقت می توان هند را همزمان به چشم کننده تجاری آمریکا در منطقه مکران نگاه کرد که تا به امروز نیز کمک های دارویی و غذایی بیشماری مانند چندین محموله گندم خود را از طریق بندر چابهار و با حمایت آمریکا به افغانستان صادر کرده است.

لذا چینی ها به شدت به دنبال مشارکت در ساخت بندر چابهار و زیر ساخت های این بندر و استفاده از این بندر برای اتصال به ترکیه به عنوان یکی از راستاهای ویژه، کم هزینه و امن طرح《یک کمربند - یک راه جهت انتقال بارهای چینی به اروپا هستند. این دقیقاً همان موضوعی است که در بندهای تفاهمنامه امضا شده میان ایران و چین با عنوان دقیق ساخت و توسعه سواحل مکران توسط طرف چینی ذکر شده است. لذا ایران از این پس می تواند بندر چابهار و سواحل مکران را به عنوان شاهرگ حیاتی آمریکا و هند در منطقه در نظر گرفته و برای دریافت حداکثر امتیاز از آنها نسبت به واگذاری امتیاز ساخت و توسعه این منطقه به طرف هندی تصمیم گیری کند.

سواحل مکران، ابزار چانه زنی ایران در برابر آمریکا

با عنایت به مطالب مندرج در این نوشتار، بدیهی است که اکنون با ورود رسمی چین به حوزه همکاری های مشترک در بخش زیر ساخت و امور تجاری با ایران، سواحل مکران و بندر چابهار به گوی رقابت میان هند (با پشتوانه آمریکا) و چین تبدیل خواهد شد. از این منظر چند نکته حائز اهمیت به ذهن خطور کرده که عبارتند از:

1) بهانه جویی طرف هندی برای رها کردن ساخت بندر چابهار و زیر ساخت های ریلی و جاده ای مربوط به آنکه دهلی نو آن را مرتبط با تحریم های ایالات متحده می دانست، دیگر از سوی ایران قابل پذیرش نیست. چرا که چینی ها تنها مترصد شانه خالی کردن طرف هندی از زیر بار قرارداد ساخت این بندر هستند تا سریعاً با استناد به تفاهمنامه امضا شده میان تهران و پکن، جایگزین هند در این پروژه شوند.

2) تأمین بار مورد نیاز افغانستان و به دنبال آن، نقش آفرینی در عرصه سیاست خارجی این کشور به یک اندازه مورد توجه آمریکا و چین بوده و طبیعتاً از آنجا که دولت بایدن حتی قدمی در راستای اصلاح اشتباهات ترامپ و نزدیک کردن مواضع خود با تهران بر نداشته، طرف چینی به نسبت هند (به عنوان شریک تجاری واشنگتن)، در به دست آوردن امتیاز دسترسی به این راستا در اولویت قرار گرفته است.

3) اتصال ریلی و جاده ای میان استان سیستان و بلوچستان ایران به کریدور CPEC چین و پاکستان، از جمله اولویت های بسیار مهم در فصل جدید روابط میان دو کشور است تا از این طریق بتوان با استفاده از کریدور ITI، بار چین را به اروپا انتقال داده و این راستا را به عنوان شاخه ای جدید از طرح یک کمربند - یک راه معرفی و مورد بهره برداری قرار داد.

تور فرانسه: تور فرانسه ارزان | تور فرانسه قیمت، تور پاریس، تور پاییز را همراه ما تجربه کنید.

تور ارمنستان: تور ارمنستان ارزان قیمت، تور لحظه آخری ایروان را از ما بخواهید.

تور پاریس: تور پاریس: دیدار از زیباترین شهر اروپا و کشور فرانسه